seriq uyghurlar

2010年08月01日 02:07

Siriq uyghurlar gansuda olturaqlashqan bolup asasen gansu ölkisining sunan yughur aptonom nayisining kangle ,dahe,minghua ,huangcheng rayoni we mati rayonilirida topliship olturaqlashqan ,yene bir qismi gansu ölkisining jiuchüan nayisi ,huangnipu gongshisida olturaqlashqan bolup omomi nopusi 13719 . siriq uyghurlar hazir özini yughur 尧乎尔dep ataydu。 bu 尧乎尔sözi hazirqi 维吾尔,tarihtiki 回鹘”、“回纥”、“袁纥”bilen bir menidiki söz bolup sung sulaliside dewride   ular siriq bash uyghur黄头回纥 , yuan sulalisi dewride siriq uyghur 撒里畏吾 ,ming sulalisi dewride“撒里畏兀儿“，yiqinqi zamanda 锡喇伟古尔 ,yingi zhongguo qurlush mezgilliride 撒里维吾尔dep atalghan ,1953-yili jiuchuan (酒泉）shehiride ichilghan az sanliq milletler isimlirining henzu tilida ortaq bir hette yizilishi heqqidiki yighinda 撒里维吾尔 dep qoysa millet namigha yiqin bolidighanliqi ,likin shinjiangdimu uyghur millitining barlighi ,almiship kitish mumkinchiliki barliqi ,dinining tuptin oxshimaydighanlighini közde tutup, her tereplime kingishish netijiside yughur sozige yiqin bolghan henzuche yugur 裕固尔 (menisi bayashat hem mustekem )dep atashni qarar qildi ,kiyinche henzu tilining qanunyiti boyiche 尔hiti qisqartilip 裕固dep atidi . siriq uyghur tili gherbi yughur tili sherqi yughur tili dep ikkige bolinidu. (1)gherbi yughur tili (2)sherqi yughur tili (3) hansu tilidin ibaret     üch hil tilni qollinidu .gherbi yughur tili “尧乎尔语”“yughur” tili dap atilidu .bu til altay til sistimisining türki bölikiga tawa bolup qedimi türki tili alahidiligi bir qeder köp saqlanghan .shundaq eytishqa bolidiki bu til eng qedimi uyghur tilige tewedur .  sherqi yughur tili “恩格尔语”en,ger tili dep atilidu .altay til sistimisining monggul bölikiga tawa siriq uyghur tili ikki hil bolghachqa ,millet namimu ikki hil bolup. oxshash teleppuz qilinmaydu .sherqi yughur tilida sözlishidighanlar özini shira yughur ,gherbi yughur tilida sozlishidighanlar özini sarig yughur dep ataydu,henzuche yaki zangzuche sözlishidighanlar ozini yughur dep ataydu . sarig we shira <siriq>digen söz bolup .yughur,yogur digenler <uyghur>digendin kilip chiqqan ,dimek ularning nami siriq uyghur digenliktur . .gherbi yughur tilni qollinidighanlar asasen su nan yughur aptonom nayisning gherbida olturaqlashqan bolup bügünki明花区minghua rayonining莲花乡 lianhua kanti 明海乡 minghai kanti .大河区 dahe rayoning韭菜沟乡 jiu cai gou kanti.皇城区 huang cheng rayoning马营乡ma ying xiang kantiliride .                    sherqi yughur tilini qollinidighanlar asasen aptonom nayining东部康乐区 sherqi kangle rayoning康乐乡 kangle,红石窝乡 hongshiwo,青龙乡 qinglong qatarliq kantlirida .大河区dahe rayoning 红星乡hongxing kantide shundaqla 皇城区huangcheng rayonining 北峰乡beifeng ,北极乡beiji ,东滩乡dongtan kantlirida .                     hansu tilini qollinidighanlar siriq uyghurlar asasen minghua rayonining qiantan 明花区前滩we jiuchuan nayising huangnipo 酒泉县黄泥堡qatarliq jaylarda olturaqlashqan . oxshimighan tilni qollinidighan siriq uyghurlar hansu tili arqiliq öz ara alaqa qilidu .uningdin bashqa gherbi yoghor tili yaki sherqi yoghor til bolsun kopligan hansu tilini qobul qilip ishletken bolup   tarqilish dairisi bir qeder keng . tekshürüshlerge asaslanghanda 大河区dahe rayoni、皇城区huangcheng rayonidiki bir qisim kishiler ikki hil tilni pishshiq bilidiken .undin bashqa 皇城区huang cheng rayonidiki kop kishilermu zangzu tilini sözliyeleydiken.siriq uyghurlar til ayrimchiliqi tüpeyli ikki gurupigha ayrilsimu yenila yughur digen ortaq tugh astigha uyushup öz millitidin söyünüp yashap kelmekte. Urxun uyghur hanlighidiki uyghurlarning köchüshi misli korulmigen tebi apet,qattiq ichki niza we qirghizlarning pursettin paydilinip tuyuqsiz hujum qilishi netijiside parchilnip yimrildi .uyghur hanliqining asasi küchi qirghizlarning hujumini qayturushtiki shiddetlik jengde bir qismi qurban boldi .asasi qismi zerbidin öznini saqlap qilish istiratigiyisi boyiche yaghlaqlargha mensup rehberlerning pilanlishi ,yiteklishi bilen ilgiri uyghur hanliqining hakimiyiti astida bashqurlup idare qilnip kelgen< sherqte saju (dunhuang) din bashlap tarim oymanliqi yette su we barisan ghiche >bolghan jaylargha eng burun makanlashqan qirindashliri yinigha qarap köchüsh boldi . bu chong köchüshte uyghurlar 3 tarmaqqa bölünüp gherip we jenupqa qarap köchti ,her bir tarmiqi aldi keyni bolup öz aldigha hakimiyet qurdi . buning ichidiki bir tarmiqi kumluqning shimalidiki yaylaqtin jenupqa qarap mingip .huameishan tighini yaqilap juyyuen sasliqigha barghandin kiyin ,ruoshui deryasini boylap heshi karidorigha kilip bu qedimqi makanidiki ilgiri kilip orunlashqan qirindashliri bilen birliship munasiwetni qoyuqlasturdi. .hexi karidorigha 河西走廊kelgen bu uyghurlar bir qitimdila emes belki hich bolmighanda hili zor kölemde ikki türkümge bölünüp köchüp keldi .,bulardin bölek yene bezi qebililer ilgiri kiyin bolup az-azdin köchüp keldi . bu qitim ganzhougha köchüp barghan bu gurupigha yaghlaqlar uriqidikiler yitekchilik qilghan idi .del bu waqitta   tubutler sheriqte gensu ölkisining gherbi shimal qismi ,zhanye sheher etrapliri qatarliq jaylargha hökümranliq qilatti . yaghlaqlar gurupisi ganzhou rayonigha köchüp birip tübütlerning ,kiyin zhangyizhao padishaliqining hökümranliqini böldi . uyghurlar bu qedimqi makanidiki ilgiri kilip olturaqlashqan qirindashliri bilen bille ganzhou (hazirqi zhangye shehiri) ni asasi tayanchi baza qlip ,bu orunda öz pahaliyitini dawamlashturushta küch toplap tübütlerni we zhangyizhao padishaliqini ahiri aghdurup tashlidi ,ganzhou uyghurliri qudretlik küchke aylinip sheriqte ganzhou ,dunhuang, yumin,anxigiche bolghan jaylarni igellidi . uyghurlarning hishidiki olturaqlishish ehwali asasen töwendikiche bolup :hazirqi zhangye shehiri (ganzhou uyghurliri). hazirqi wuwei shehiri (liangzhou uyghurliri ),hazirqi anshi shehiri(guazhou uyghurliri ).hazirqi dunhuang(shazhou uyghurliri).undin bashqa ichki monghuldiki ijina (heluochuan uyghurliri ,hazirqi ningshia dairsidiki helanshan uyghurliri,qinzhou uyghurliri . ganzhou aymiqi uyghurlar eng köp merkezliship olturghan rayon idi. ular zimin bölüshüp charwichiliq qilip ,omlushup yashidi .hishi rayonidiki uyghurlar eng küchlük bolghan ganzhou uyghurlirini merkez qilghan halda ,tarqaq birleshme gewde bolup shekillendi . hishi karidoridiki ganzhou uyghurliri ganzhouni(hazirqi zhangye shehirini merkez qilghan halda ganzhou uyghur handanliqini qurup chiqti 。tarihta bular ganzhou uyghurliri （甘州回鹘）yaki hishi uyghurliri （河西回鹘）dep ataldi .bular qurghan hanliq ganzhou uyghur hanliqi （甘州回鹘国）bolup eslidiki urxun uyghur hanliqining qaghan namini qollanghan ,ularning paytehti ganzhou(zhangye张掖)shehiri idi . miladi 1028-yilliri tangghut padishaliqi öz hökümranliqini kücheytip ganzhouni ishghal qildi .shuning bilen hishi uyghurliri siyasi qomandanliq merkizidin ayrilip qaldi .puqralar terep terepke pitrap ketti,bir qismi guazhou ,shazhou qachti .   1036-yilli liyuanhao guazhou,shazhou aymaqlirigha dawamliq hujum qililip bu jaylarni ishghal qilwaldi. shuning bilen 200yilgha yiqin dawam qilghan ganzhou uyghur handanliqi ayaghlashti . uyghur ahalilirining bir qismi jenupta dangchin tighidin ötüp ,seydam oymanliqining gherbi chitige birip köchmen charwichiliq qildi .bular 《song sulalisige dair muhim hatirilerdin tallanma》we 《jin sulalisi tarihi》da shaju uyghurliri dep ataldi .emma ularning nopusi ,iqtisadi,we herbi kuchi eslidiki hishi uyghurlirigha silishturghanda köp towen idi . 11-esirning ahirlirigha kelgende ,udun (hazirqi shinjiangning hoten shehiri),fereng elchiliri shaju uyghurliri charwichiliq qilghan rayonlardin ötken .song sulalisining tarihi kitaplirida ashu elchilerning sözlep bergenlirige asasen bu jaydiki uyghurlarni siriq bash uyghurlar dep terjime qilghan . siriq bash uyghurlar hazirqi gansu chinghay we xinjiangning chigrilinidighan yirige jaylashqan bolghachqa sirt bilen anche alaqe qilmighan 13-esirde mongghullar gherpke yurush qilghanda ular monggullargha beyet qilghan .bu dewridin bashlap ularning nami sarih uyghur dep terjime qilinghan . siriq bash uyghur digen nam song sulalisi tarixigha ait hatirlerde udun (hazirqi xinjiang)we fereng ikki jaydin kelgen elchilerning sözlep bergenlikige asasen yizilghan . halbuki udun we fereng elchiliri siriq bash uyghurlarning jughrapiyilik ornini nahayiti iniq iytip bergen ,bolupmu fereng elchisi siriq bash uyghurlarning ziminining del shaju aymiqining gherbi jenubi chigrisi ,yeni hazirqi gensu ,chinghai ,shinjiangning tutshidighan jayida ikenligini tihimu iniq iytip bergen .. siriq bash uyghurlarning charwichiliq qilghan jayliri qedimqi uyghur tilida 《suri》 yeni《keng》dep atalghan .henzuche tarixi kitaplarda bu sözni bezide 《锡勒》(shili)   dep yaki 《萨里》(sali) dep terjime qilghan ,engilye teweligidiki wingiryelik siteyin uni 《suli oymanliqi 》   (疏勒盆地) digen .sung dewridiki terjime uslubi boyiche 《suli uyghur 》锡勒回鹘 dep terjime qilish .hazirqi zaman terjime uslubi boyiche 疏勒回鹘 dep terjime qilish kirek .bu söz qedimqi    uyghur tilidiki 《sarix(h) 》 (sirix(h)) digen sozning ahangigha bekmu yiqin kilidu, shunga《sung sulalisi tarihi》da uni siriq (黄) dep hata terjime qilghan .《sung sulalisi tarixi》da mene terjimisi bilen ahang terjimisini arlashturup terjime qilgish usulini qollinip ,yer namini《siriq》 dep ,millet namini 《uyghur》dep terjime qilghan .netijide adem chushengili bolmaydighan 《siriq bash uyghur》digen bir atalghu kilip chiqqan ,buningdin bashqa qedimqi uyghur tilidiki 《sari》 köp menilik bir söz bolup adette siriq digen menini bilduridu ,likin uning 《keng 》 digen menisimu bar .<sung sulalisi tarihida uning 《siriq 》digen menisinila alghan hemde yer namini hata hald irqi turi ,yeni《siriq bash》 (sirin tenlik ) dep chüshendurgen . qisqisi 《siriq bash 》digen soz yer namidin kelgen .meyli yer namining esli menisi qandaq bolishidin qetti nezer ,bu yer nami millet namining aldigha qoshulghanda tirtoriye uquminila bilduridu ,yer namining esli nami bilen munasiwetsiz .shunga henzuche tarihlarda siriq bash uyghur dep atalghan uyghurlar del hazirqi yughur millitidur